Bjútíbollurnar íslensku

Sem nema í heilsusálfræði, sem móður tveggja barna, sem Íslendingi, sem manneskju sem hefur rekið heilsu-uppskriftavef til 9 ára, sem konu sem ekki hefur borðað sælgæti í 25 ár, finnst mér nýjustu upplýsingar um ofþyngd Íslendinga S.V.A.K.A.L.E.G.A.R. Ég sagði kennaranum mínum af þessu. Hún er doktor í sálfræði. Augu hennar og munnur galopnuðust og hún sagði orðrétt (á ensku reyndar): „Þetta eru, án efa, áhugaverðustu fréttir sem ég hef heyrt í langan tíma....Hvað gerðist?“ Það stóð á svörum hjá mér. Ég var ekki viss. Ég vissi bara að einu sinni vorum við fallegust en núna erum við næst þyngst. Við erum sem sagt bjútíbollur. Konur jafnt sem karlar, unglingar jafnt sem börn.

Afkvæmið er orðið rúmlega tveggja ára. Hún hefur aldrei smakkað sælgæti. Hún hefur aldrei smakkað ís. Hún hefur aldrei fengið kex. Hún veit ekki hvað sjoppa er og hún veit ekki hvað karamellur eru. Hún hefur aldrei fengið súkkulaði. Hún bendir á Duracell kanínuna í búðinni og segir „Kanína!!!!!!!“ og hleypur svo ofurspennt að myndinni af kanínunni. Duracell kanína er við hliðina á sælgætisrekkanum. Yfirleitt er Afkvæmið með spergilkál í höndunum, búin að bíta í það (svo ég verð að kaupa það). Hún setur gulrætur og appelsínur sjálf í körfuna og biður um epli til að setja í poka og halda á. Hún fær carob (án sykurs) þegar við hin fáum okkur súkkulaði með hrásykri, hún sér engan mun og er alveg sama...enda veit hún ekki hvað (hrá)sykrað súkkulaði er. Hún maular carobið afskaplega ánægð. Hún fær hafragraut með rúsínum og döðlum í morgunmat og hefur aldrei fengið morgunkorn úr „sælgætis-morgunkornadeildinni“. Mér líður eins og ég sé að ala upp tilraunadýr. Ég er alltaf að bíða eftir því að félagsmálayfirvöld banki upp á og spyrji mig út í uppeldið.

Alveg frá því hún fæddist hefur fólk sagt við mig að mér muni ekki takast að halda sælgæti eða annarri óhollustu frá henni. Það hefur varað mig við veislum. Það hefur hrætt mig með sögum um börn sem öskra í búðum þegar það sér nammirekka. Það hló þegar það afkvæmið fæddist og heyrði að henni yrði aldrei gefinn sykur af foreldrunum. Það hefur sagt við mig að það sé ekki hægt að ala börn upp án sælgætis. Helvítis rugl. Skoðum nokkur dæmi:

• Kaffihús: Það sem tíðkast er að kaupa kakó og súkkulaðiköku (yfirleitt kallað „barnakaka“) á kaffihúsum. Afkvæmið fær babychino á kaffihúsum (flóuð, volg mjólk í litlum bolla). Hún fær líka  rúsínur, eða vínber, eða epli. Það er hennar tenging við kaffihús. Stundum fær hún hreinan (en vatnsþynntan) ávaxtasmoothie og það er dálítið spari.
• Veitingastaðir: Börnin fá köku eða ís eftir matinn. Afkvæmið fær hreina ávexti.
• Lautarferðir: Börnin fá sælgæti. Afkvæmið fær nýja bolta eða annað til að auka hreyfifærni.
• Jóladagatal: Börnin fá súkkulaði. Afkvæmið mun fá leikföng, bækur eða annað sem þykir skemmtilegt.
• Páskar: Börnin fá súkkulaðipáskaegg. Afkvæmi mun fá leikföng eða hollt konfekt eða þurrkaða ávexti í pappaeggi.
• Sykraðar mjólkurvörur: Börnin fá jógúrt með einhverju gervibragði og sykruðum ávöxtum. Afkvæmið fær hreina jógúrt með söxuðum ávöxtum og smá slettu af agavesírópi út í.
• Verðlaun fyrir dugnað: Börnin fá sælgæti. Afkvæmið fær föt, bók eða leikföng.
• Bíltúr: Börnin fá sælgæti eða ís. Afkvæmið (fer reyndar aldrei í bíltúr því við eigum ekki bíl) en myndi fá vínber, rúsínur eða leikfang.
• Barnaafmæli: Börnin fá taugaáfall (ok verða allavega mjög æst) og hlaupa um eins og Duracell kanínur á spítti....boðið er upp á sykur + sykur + meiri sykur + sykur í föstu formi + sykur í fljótandi formi. Afkvæmið fær hrákökur eða þær kökur sem henta aldri (þegar hún var eins árs fékk hún speltköku með pínulítið sættu (með smá agavesírópi) avocadokremi. Hún ÞARF ekki súkkulaðiköku, Smarties, smjörkrem né lakkrís).

Athugið að ekkert af þessu hér að ofan þarf að kosta meira en svo að lang flestir ættu að hafa ráð á. Leikföng þurfa ekki að vera dýr (smábílar, plastúr, límmiðar, stimplar, skopparaboltar) og þegar ég meina föt, meina ég t.d. nýja sokka sem börn þurfa hvort sem er. Annað væri hægt að kaupa t.d. glingur, penna, tússliti). Afmæliskakan er hugsanlega kostnaðarsömust en það má gera annað en kökur fyrir afmæli.

Þið sjáið hvert ég er að fara. Þetta er spurnig um vana og það sem foreldrarnir venja sig og börnin á. Ef foreldrarnir eru ekki tilbúnir til að sleppa því að kaupa köku á kaffihúsum, fer sem fer. Eins er með allt annað. Ég veit að það sem er „bannað“ er yfirleitt spennandi svo ég fer aðrar leiðir. Það sem er gott/sætt, á ekki að vera meira spennandi en annað. Ég t.d. passa mig á því að verðlauna Afkvæmið aldrei með mat og sérstaklega ekki með neinu sætu. Það vita allir sem umgangast okkur að ég vil ekki að Afkvæminu sé boðið upp á óhollustu eða sælgæti. Fyrst að við borðum það ekki er engin ástæða til að bjóða henni upp á það. Ég hef hins vegar ákveðið að þegar sá dagur kemur að hún bragðar á sælgæti, ætla ég ekki að hlaupa til og rífa það úr munni hennar. Ég mun ekki segja orð og ég mun fylgjast með úr fjarska. Það verður MJÖG fróðlegt og ég lofa að láta ykkur vita hvernig það fer. Ef hún borðar á sig gat, verður það að vera þannig. Hún fær eflaust illt í magann. Ég mun fjarlægja svo lítið beri á sælgæti af borðum þar sem við erum gestkomandi....á meðan hún fattar ekki hvað sælgæti er. Þegar hún verður nógu gömul til að fatta það, mun ég segja henni að hún megi fá sælgæti en hún megi líka fá ávexti ef hún vilji. Hún mun þurfa að finna út úr því sjálf hvað hún vill. Það sem skiptir MESTU máli hér að mínu mati er að hún sér aldrei sælgæti heima fyrir né neina aðra óhollustu. Hún verður ekki skrýtna barnið í afmælunum sem má bara fá þetta og hitt. Hún verður sjálf að velja og hafna og svo lengi sem hún fær ekki óhollustu heima fyrir, hef ég ekki miklar áhyggjur. Reyndar verða afmælisveislur hennar stórskrýtnar því mér þykir líklegra að boðið verði upp á sushi (uppáhaldsmatinn hennar) og hráköku heldur en það sem hefðbundið þykir.

Ég hef verið að hugsa út í skýrsluna sem Velferðarráðuneytið var að gefa út. Ég hef líka verið að hugsa um orð Magnúsar Scheving. Hann hefur margt til málanna að leggja sem meikar sens enda var hann byrjaður að hugsa um þessa hluti fyrir mörgum árum síðan. Eitt rak ég augun sérstaklega í og það er alveg hárréttur punktur hjá honum. Börn verða ekki of þung af sjálfu sér. Ég held að þetta sé lykillinn en þó, eins og alltaf eru hlutirnir flóknari en þeir virðast í fyrstu. Þetta er eitthvað sem ég er búin að vera að hugsa um í mörg ár.

Forvarnir eru alltaf betri til langs tíma heldur en að reyna að bjarga málunum eftir á. Þess vegna held ég að lykillinn liggi í kennslustarfi, þar sem allir eru jafnir. Þarna held ég að Magnús klikki aðeins. Víst er að foreldrarnir hafa sterk áhrif á börnin sín, ekki síst mataræðið eins og ég kom að hér að ofan. Hins vegar er mikill fjöldi fólks sem VEIT EKKI ALLTAF BETUR og KANN EKKI og HEFUR EKKI ALLTAF TÆKIFÆRI TIL að gera betur. Þeir foreldrar sem hafa ekki mikið á milli handanna eru líklega ekki að velta eiginleikum speltis fyrir sér. Þeir eru líklega ekki að kaupa kókosolíu eða hollar, ósykurbættar orkustangir úr heilsubúð. Þeir hafa ekki efni á að setja börnin sín í fimleika eða fótbolta. Bara búningarnir hlaupa á fleiri, fleiri þúsund krónum fyrir utan önnur gjöld. Ég er kannski að alhæfa en ég er að tala út frá heildinni. Það að metta maga svangra barna er mikilvægara heldur en að velta fyrir sér hvort að fitukeðjur kókosolíunnar séu stuttar eða langar eða hvort að agavesíróp fari hægar út í blóðið en hefðbundinn sykur. Því miður er óhollur matur yfirleitt ódýrari en sá hollari. Nema maður eldi frá grunni en að elda frá grunni er svolítið tapaður eiginleiki að mínu mati. Ég veit ekki hversu oft ég var spurð að því í matvörubúðum á Íslandi hvað t.d. avocado væri, eða engifer eða rauðrófur eða steinseljurót..... „ha...steins-elju-rót?“

Ég held að lykillinn liggi hjá stjórnvöldum. Þetta er spurning um tilfærslu á fjármunum til skólanna og innan skólanna. Nú þekki ég ekki hvort að svona hlutir eru kenndir í Lífsleikni eða hvað þetta allt heitir en það væri eflaust upplagður vettvangur. Þetta er Jamie Oliver löngu búinn að sjá. Það að vita hvað transfitusýrur eru, á að vera jafn sjálfsagt eins og að vita að bláber séu rík af andoxunarefnum og að hvítur sykur eða ofþyngd sé ekki sniðugt upp á hugsanlega sykursýki eða aðra sjúkdóma síðar meir. Það á ekki að vera flókið að útbúa góða tómatssósu með spagetti og kjötbollum (úr hreinu hakki). Eða grænmetisssúpu og brauð. Þetta á ekki að vera vitneskja útvaldra. Þetta á að vera jafn sjálfsagt og að vita að 2 + 2 eru 4. Það besta er, ef krakkarnir hafa áhuga á að elda mat, finnst þeim hann yfirleitt betri á bragðið og eru áhugasamari um að borða hann.

Sama með hreyfingu. Hreyfing á að vera jafn sjálfsögð og að það að anda súrefni eða drekka vatn. Hreyfing þarf þó að vera skemmtileg og má ekki vera þannig að þeim þyngstu líði illa eða að fótboltastrákarnir fái mestu athyglina. Þar þarf að taka til í skólakerfinu.

Hér eru nokkur atriði sem ég myndi vilja sjá lagfærð eða sett á ef ég væri allsráðandi. Allt þetta er eflaust kostnaðarsamt en sparnaður fyrir heilbrigðisgeirann til lengri tíma er umtalsverður. Þetta eru ALLT atriði sem ég hef bloggað um áður, í mörg ár. Á þessum tíma hefur íslenska þjóðin orðið sú næst þyngsta í heimi:

• Fræðsla um mat og næringarefni í grunnskólum og síðar í gagnfræðaskólum. Það þarf að kenna krökkum að lesa utan á matvörur og þau þurfa að skilja saltmagn, trefjar, mettaða fitu, ómettaða fitu, viðbættan sykur og E-efni.
• Verkefni tengd hollustu t.d. ávaxta og skaðsemi sælgætis og skyndibita. Börn myndu þurfa að vinna heimavinnu og afla upplýsinga um t.d. ananas, eða bláber eða epli eða blómkál (o.sfrv.). Síðar myndu þau þurfa að upphugsa uppskrift í matreiðslu þar sem þetta grænmet og ávextir væru teknir fyrir.
• Einstaklingsmiðuð hreyfing. T.d. HATAÐI ég sund í skólanum (og er mjög lélegur sundmaður) en ég hefði getað sveiflað mér í köðlum eða verið á trampólíní í margar vikur samfleytt án þess að stoppa. Hvað með að kenna sund sem grunn og gefa svo færi á vali í hreyfingu?
• Fjarlægja gossjálfssala og selja ekki skyndibita néð sælgæti í grunnskólum. Kannski er búið að því...veit ekki.
• Skattleggja óhollustu upp í þak. Eins og sígarettur.
• Tilboð á sælgæti verði afnumin, sérstaklega á laugardögum.
• Lækkanir á ávöxtum og grænmeti á laugardögum.
• Mötuneyti skóla (og vinnustaða) verði tekin í gegn og næringarfræðingar sjái um að setja saman matseðla. Matur ÞARF ekki að vera dýr þó hann sé hollur. Það er þetta endalausa unna drasl sem er að drepa okkur, sykraðar mjólkurvörur, spægipylsur, skinkur, kæfur, kex, pakka þetta og pakka hitt.
• Lækka skatt á hollustu. Verð á heilsuvörum á Íslandi er skammarlegt.
• Betri merkingar á umbúðum varðandi innihald, sérstaklega aukaefna. Að fyrirtæki hafi komist upp með það (þangað til fyrir skömmu) að nota sulphur dioxide og fleiri ofnæmisvalda í vörur, án þess að þurfa að merkja það, er ofar mínum skilningi.
• Eftirlit með auglýsingum. Að þeir sem selja mat megi EKKI selja matinn sem „hollan og góðan“ nema hann sé það sannarlega og vottað af t.d. næringarfræðingi. Sbr. austurlenska veitingastaðinn sem auglýsti hollar (djúpsteiktar) rækjur. Hef rifist yfir þessu áður.

Fyrsta skref: Ef ómálga barnið kann ekki að biðja um köku/sælgæti/ís/aðra óhollustu, ekki stinga henni upp í munn þess. Því er enginn greiði gerður með því.

Amen.